આપણી દિવાળી, આપણી ચિંતા
દિવાળી – આ તહેવાર આપણા હૃદયમાં ખાસ સ્થાન ધરાવે છે. પરંતુ શું આજની દિવાળી એ જ રહી છે જે આપણા અથવા (પૂર્વજો ) આપણે પહેલા ઉજવતા હતા?
આજે દિવાળીનો અર્થ બદલાઈ રહ્યો છે. માટીના દીવા અને પરિવારની પ્રાર્થનાની જગ્યાએ ફટાકડાઓ મુખ્ય આકર્ષણ બનીગયા છે.
આ માત્ર એક વાસ્તવિકતા છે જે આપણે બધાએ જાણવી જરૂરી છે.
આપણા બાળકો શું ભોગવી રહ્યા છે?
શ્વાસ લેવું મુશ્કેલ બની રહ્યું છે
દિવાળીની રાત્રે પટાખાનો ધુમાડો હવામાં ભળી જાય છે. આ ધુમાડો માત્ર થોડી મિનિટો માટે નથી – તે દિવસો સુધી હવામાં રહે છે.
આ ઝેરી હવા સીધી તેમના શરીરમાં જાય છે.
દિવાળી પછીના અઠવાડિયામાં હોસ્પિટલોમાં શ્વાસની તકલીફ સાથે આવતા બાળકોની સંખ્યા 30-40% વધી જાય છે. જે બાળકોને અસ્થમા છે, તેમના માટે તો આ સમય ખૂબ જ મુશ્કેલ બને છે. રાત્રે ઊંઘ આવતી નથી, શાળાએ જવાનું મુશ્કેલ બને છે, અને ઇન્હેલર વગર કામ ચાલતું નથી.
140 ડેસિબલ. આટલો અવાજ એરપ્લેનના એન્જીન જેટલો હોય છે. અને આપણા બાળકો આ અવાજના મધ્યમાં ઊભા રહે છે. કાનનો પડદો નાજુક હોય છે, અને મોટા અવાજથી તે કાયમ માટે નુકસાન પામી શકે છે.
આ બધું તેમના માનસિક વિકાસ પર અસર કરે છે. કેટલાક બાળકો દિવાળી પછી અઠવાડિયા સુધી ભયભીત રહે છે.
દર વર્ષે હજારો બાળકો પટાખાથી ઘાયલ થાય છે. આંકડા ભયાનક છે – ગુજરાતમાં જ દિવાળી દરમિયાન દાઝવાની ઘટનાઓ 200% વધી જાય છે. અને સૌથી દુઃખદાયક વાત એ છે કે આમાંના 60% થી વધુ પીડિતો 15 વર્ષથી ઓછી ઉંમરના બાળકો હોય છે.
હાથ પર ડાઘ, ચહેરા પર ઈજા,
આંખોમાં બળતરા – આ માત્ર શારીરિક ઘા નથી. આ જીવનભરના નિશાન છે. કેટલાક બાળકો આંખની દૃષ્ટિ ગુમાવે છે, કેટલાકને વર્ષો સુધી સર્જરી અને સારવાર લેવી પડે છે.
આપણું વાતાવરણ શું સહન કરી રહ્યું છે?
હવા જે ઝેર બની જાય છે
દિવાળીની રાત્રે અમદાવાદ, સુરત, વડોદરામાં હવાની ગુણવત્તા “ખતરનાક” સ્તરે પહોંચી જાય છે. PM 2.5 નામના ઝેરી કણો સામાન્ય કરતાં 500% વધી જાય છે. આ કણો એટલા નાના હોય છે કે આપણા ફેફસામાં સીધા પ્રવેશી જાય છે અને લોહીમાં ભળી જાય છે.
આ માત્ર એક રાત્રિની વાત નથી. આ પ્રદૂષણ અઠવાડિયા સુધી હવામાં રહે છે. જેમને હૃદયરોગ છે, જેમને શ્વાસની બીમારી છે, વૃદ્ધો, ગર્ભવતી સ્ત્રીઓ – બધા જ પ્રભાવિત થાય છે. હાર્ટ એટેક અને સ્ટ્રોકના કેસ પણ વધી જાય છે.
રસાયણો જે જમીનમાં ભળે છે
ફટાકડામાં સલ્ફર, એલ્યુમિનિયમ, બેરિયમ, કોપર જેવા ધાતુઓ હોય છે. જ્યારે પટાખા ફૂટે છે, ત્યારે આ બધા રસાયણો હવામાં અને જમીન પર ફેલાય છે. વરસાદ આવે ત્યારે આ ઝેર જમીનમાં જઈને પાણીને પણ પ્રદૂષિત કરે છે.
જમીનની ફળદ્રુપતા ઘટે છે. છોડ અને ઝાડને નુકસાન થાય છે. આ રસાયણો વર્ષો સુધી પર્યાવરણમાં રહે છે અને ધીમે ધીમે આપણા આરોગ્ય પર અસર કરતા રહે છે.
પ્રાણીઓ જે ત્રાહિમામ કરે છે
આંકડા જે વિચારમાં મૂકે છે દિવાળીની એક જ રાત્રે:
15,000 ટન કચરો ઉત્પન્ન થાય છે
હવામાં PM 2.5 સ્તર 500% વધે છે
ધ્વનિ પ્રદૂષણ 140 ડેસિબલ સુધી પહોંચે છે (સલામત મર્યાદા 85 ડેસિબલ છે)
1,000 થી વધુ બાળકો ઘાયલ થાય છે
હોસ્પિટલમાં શ્વાસની તકલીફના કેસ 40% વધે છે
હૃદયરોગના દર્દીઓ માટે હોસ્પિટલમાં દાખલ થવાની જરૂર 30% વધે છે
આ માત્ર નંબર નથી. દરેક નંબર પાછળ એક કુટુંબ છે, એક બાળક છે, એક વૃદ્ધ છે જે પીડાય છે.
આપણા પૂર્વજોની દિવાળી કેવી હતી?
દિવાળી એટલે દીપાવલિ
પટાખા તો છેલ્લા 50-60 વર્ષથી વ્યાપારી કારણોસર લોકપ્રિય થયા છે. આ આપણી મૂળ પરંપરા નથી. આ તો બજારે બનાવેલું ફેશન છે જેને આપણે પરંપરા માની બેઠા છીએ.
સાચી દિવાળી તો અંધકાર પર પ્રકાશની જીત, અજ્ઞાન પર જ્ઞાનની જીત, અને આંતરિક શુદ્ધિનો તહેવાર છે. આ બધું ધુમાડા અને અવાજમાં ક્યાંક ખોવાઈ ગયું છે.
આર્થિક વાસ્તવિકતા
એક સરેરાશ પરિવાર દિવાળી પર પટાખામાં ₹5,000 થી ₹15,000 સુધી ખર્ચે છે. આ પૈસા માત્ર થોડી મિનિટોના અવાજ અને ધુમાડા માટે.
આ જ પૈસાથી શું થઈ શકે? એક ગરીબ બાળકનું આખા મહિનાનું શિક્ષણ. એક વૃદ્ધાશ્રમમાં ખાવાની સામગ્રી. પરિવાર માટે સુંદર કપડાં. ભવિષ્ય માટે બચત.
પરંતુ નહીં, આપણે તે ધુમાડામાં ઉડાડી દઈએ છીએ. અને પછી આપણા બાળકોના હોસ્પિટલના બીલ ભરવા માટે વધુ પૈસા ખર્ચીએ છીએ.
આજની પેઢીનું સત્ય
આજના બાળકો માટે દિવાળી એટલે પટાખા. તેઓ નથી જાણતા કે દિવાળી શા માટે ઉજવવામાં આવે છે. રામની વાર્તા, લક્ષ્મી પૂજનનું મહત્વ, દીવાનો અર્થ – આ બધું ભૂલાઈ રહ્યું છે.
અમદાવાદ અને સુરતના શાળાઓમાં કરાયેલા સર્વેમાં જાણવા મળ્યું કે 70% બાળકો દિવાળીને “પટાખાના તહેવાર” તરીકે ઓળખે છે. માત્ર 30% બાળકો જાણે છે કે દિવાળી શા માટે ઉજવવામાં આવે છે.
આ આપણી જવાબદારી છે. આપણે જ પટાખાને મુખ્ય બનાવ્યા છે. આપણે જ આ સંસ્કૃતિ બનાવી છે જ્યાં વધુ પટાખા એટલે વધુ ઉજવણી.
આપણી ચિંતા,
આપણું ભવિષ્ય
આ કોઈની ટીકા માટે નથી. આ માત્ર એક વાસ્તવિકતા છે.
આ માત્ર માહિતી છે. નિર્ણય તમારો છે. પરંતુ નિર્ણય લેતા પહેલા, એકવાર વિચારો – આપણે આપણા બાળકોને કેવું ભવિષ્ય આપી રહ્યા છીએ?